Απόσπασμα από το βιβλίο του Ιωάννη Φατσέα "Νεροκούρου Παλιές Αναμνήσεις"
Η Κοινότητα Νεροκούρου βρίσκεται νοτίως της πόλεως των Χανίων με όρια μεταξύ τους την οδό Γογονή στον οικισμό Κουμπέ, εν συνεχεία τη Λεωφόρο Κωνσταντίνου Καραμανλή μέχρι Αγροκηπίου, το βουνό Αλιγάνου από Αγία Μαρίνα μέχρι Βαθύριακο, ανατολικά με την κοινότητα Τσικαλαριών και όριο το χείμαρρο Μαρώνη, δυτικά με τον τέως δήμο Μουρνιών και όριο την οδό Αγίων Αποστόλων στο πεδινό μέρος και τη χαράδρα Βαθύριακο στο ορεινό. Η απόσταση από το βόρειο μέχρι το νότιο άκρο είναι 8 περίπου χιλιόμετρα και από το ανατολικό μέχρι το δυτικό 4 χιλιόμετρα. Αποτελείται από τους οικισμούς από βορρά προς νότο: Κουμπέ, Καλυκά, Αγροκήπιο, Ξυλοκαμάρα, Χρυσοπηγή, Κατσιφαριανά, Αγίων Σαράντα τέως Χάτζαλη και Μουλά Χανούμ, Νεροκούρου, και Τζουμπανά. Μεταξύ των οικισμών υπάρχει πυκνό οδικό δίκτυο από ασφαλτοστρωμένους δρόμους.
Με τα Χανιά συγκοινωνεί δια της οδού Νεροκούρου με πυκνά δρομολόγια αστικών λεωφορείων. Τα τελευταία χρόνια δύο νέοι δρόμοι διασχίζουν την κοινότητα από ανατολικά προς δυτικά που αξιοποίησαν αφάνταστα την περιοχή. Ο ένας είναι ο εθνικός δρόμος Λασιθίου - Κισάμου και κατασκευάστηκε το 1970 και ο άλλος του ΟΑΔΥΚ από Μυλωνιανά Βαρυπέτρου μέχρι Τσικαλαριά κατασκευάστηκε μαζί με τον κεντρικό αγωγό αρδεύσεως τη δεκαετία του 1980.
Γραπτά στοιχεία για την ιστορική εξέλιξη του Νεροκούρου είναι τα εξής ολίγα από το βιβλίο του κ, Σπανάκη. "Χωριό και Κοινότητα επαρχίας Κυδωνιάς Ν. Χανίων, κάτ. (1981) 2526, υψ. 90μ. Απέχει από τα Χανιά 5 χλμ. Διακλάδωση δεξιά στο 2.4 χλμ. του δρόμου προς Σούδα. Αναφέρεται στην επαρχία Κυδωνιάς το 1577 από το Barozzi (μόνο ο Μπαρότσι αναφέρει δύο χωριστούς οικισμούς), από τον Καστροφύλακα (κ. 237) με 337 κατ. Το 1583 (κ. 223) με 42 οφειλόμενες αγγαρείες και (κ.242) με 62 προνομιούχους από το Βασιλικάτα (Μνημεία Κρητ.Ιστ. V σελ. 138) το 1630.
Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 με 30 χριστιανικές και 6 τούρκικες οικογένειες. Το 1881 αναφέρεται Νεροκούρου στο Δήμο Περιβολιών με 468 κατ. Χριστιανούς και 364 Τούρκους. Η αύξηση των Τούρκων κατοίκων σε σχέση με την προηγούμενη απογραφή οφείλεται στη συγκέντρωση των Τούρκων των επαρχιών στα Χανιά και γύρω από την πόλη για ασφάλεια λόγω των επαναστάσεων. Το 1900 αναφέρεται Νεροκούρου και Τζουμπανά στον ίδιο Δήμο κατ. 372. Το 1920 είναι έδρα ομωνύμου αγροτικού Δήμου κάτ. 511. Το 1928 υπάγεται στο Δήμο Χανίων με 1.160 κατ. Το 1938 το Νεροκούρου είναι και πάλι έδρα ομώνυμης Κοινότητος κατ. 1.063. Το 1951 κάτ. 607, το 1961 κάτ. 460 και το 1971 κάτ. 2.077. Ανεξήγητη μου είναι η απότομη αύξηση του πληθυσμού, πενταπλάσια στη δεκαετία 61-71.
Ναός των Αγ. Σαράντα του 16ου αιώνα όπως αναφέρεται στην επιγραφή: "Οικοδομήθη ο θείος ούτος και ιερός ναός των Αγ. Τεσσαρόκοντα μαρτύρων δι' εξόδου και κόπου Ιωάννου του Πίκλην Μαρόνι εν μηνί Σεπτεμβρίου Η’ AΦSΔC=1549.
Στην περιοχή Νεροκούρου στη θέση Μετόχι Αγ. Γεωργίου αποκαλύφθηκαν το 1976 κατά το ξεχώρσωμα εδάφους από μπουλντόζα κτίσματα Μινωικής περιόδου (1700-1600 π.Χ.) οικισμού που το όνομα του είναι άγνωστο.
Με αφορμή την αποκάλυψη των κτισμάτων η περιοχή κηρύχτηκε αρχαιολογικός χώρος με Προεδρικό διάταγμα (4-8-76 και 16-12-80, εφημ. Κήρυξ Χανίων). Αυτά αναφέρει για το Νεροκούρου ο κ. Σπανάκης.
Το ότι το Νεροκούρου ήταν κατοικημένο από τη Μινωική περίοδο αποδεικνύεται και από τα πολλά ευρήματα που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Εν συνεχεία ο κάθε φυλής και θρησκείας κατακτητής που πέρασε από την πολυβασανισμένη Κρήτη έχει αφήσει και τα ίχνη του.
Και το Νεροκούρου δεν υστέρησε από τα ίχνη αυτά. Η εποχή των Σαρακηνών άφησε τους θόλους στην ομώνυμη τοποθεσία ιδιοκτησίας παλαιά Ιμβραήμ Καπετανάκη, εν συνεχεία Λυμπεράκηδων και σήμερα των Λιοδάκηδων. Ο τρόπος οικοδόμησης ολοκλήρου του μετοχιού μόνο από θόλους, αποδεικνύει την Αραβική του προέλευση.
Η Ενετοκρατία έχει αφήσει καταφανή τα έργα από το πέρασμα της. Ο Βενετσιάνικος πύργος στα πεύκα του λόφου της Κουκουλίτσας, η πηγή Ραφιόλι που αναβλύζει 500 μέτρα νοτιότερα με τον παλ Βενετσιάνικο κτιστό εξωραϊσμό της που ύδρευε το κτίσμα, (υπάρχουν τα "ίχνη"), ο χείμαρρος Μαρόνι που διέρχεται δυτικά και πολύ πλησίον του πύργου με τις ονομασίες τους και τις μελέτες της Αρχαιολογικής υπηρεσίας επιβεβαιώνουν την καταγωγή τους. Εκεί θα ήταν η έδρα του Φεουδάρχου της περιοχής. Είχε διαλέξει τον εξαίρετο εκείνο τόπο να κατοικήσει και να επιτηρεί την περιοχή που διαφέντευε.
Κατά το τότε Ενετικό σύστημα απόλυτος κυρίαρχος των πάντων στην περιοχή του ήταν ο Άρχοντας Φεουδάρχης, και οι άμοιροι Έλληνες ήταν δούλοι στον τόπο τους εργαζόμενοι σκληρά για λογαριασμό του παίρνοντας ένα μικρό μερίδιο από τα πλούσια προϊόντα που παρήγαγαν. Ο κάθε Φεουδάρχης διοικούσε μια περιοχή μικρή ή μεγάλη, ασφαλώς ανάλογα με το μέσον που διέθετε στο συμβούλιο των Δόγηδων της Γαληνότατης δημοκρατίας της Βενετίας. Και έδινε λογαριασμό μόνο στον εκπρόσωπο γενικό προβλεπτή στην Κρήτη. Είχε δικό του οικόσημο, σημαία και στρατό, ήταν κράτος εν κράτει. Την εποχή εκείνη και το Νεροκούρου είχε την τύχη όλου του Έθνους να υποστεί τα δεινά τη ς Ενετοκρατίας.
Επί Ενετών υπήρχε ένας μικρός αριθμός Ελλήνων, οι Αρχοντορωμαίοι, που είχαν σχεδόν τα ίδια δικαιώματα με τους Βενετσιάνους άρχοντες, όπως οι Καλλέργηδες στο Μυλοπόταμο, οι Χορτάτσηδες, οι Χαρτοφύλακες στα Χανιά κ.ά. Αυτοί πιθανότατα, οι περισσότεροι τουλάχιστον, θα πρέπει να ήταν απόγονοι των Βυζαντινών αρχοντόπουλων που είχε εγκαταστήσει στην Κρήτη ο Νικηφόρος Φωκάς το έτος 961 μετά την απομάκρυνση των Σαρακηνών.
Το 1645 στα Χανιά, το 1646 στο Ρέθυμνο και το 1669 στο Ηράκλειο τους Ενετούς κατακτητές διαδέχονται οι Τούρκοι. Η Τουρκοκρατία είχε διαφορετικό σύστημα διακυβερνήσεως. Τα φέουδα των προκατόχων τους διανεμήθηκαν μεταξύ των Πασάδων, Μπέηδων, Αγάδων και διαφόρων άλλων τιτλούχων ανάλογα και αυτοί με τη δύναμη και τα μέσα που διέθεταν. Τότε δημιουργήθηκαν τα διάφορα Τούρκικα μετόχια, μικρά και μεγάλα, σε κάθε γόνιμη γωνιά της Κρήτης και ολόκληρης της Ελλάδος, με τους δυστυχείς Έλληνες ξορισμένους στις ορεινές και άγονες περιοχές της πατρίδος τους, της γης των προγόνων τους. Εκεί οι άμοιροι προγονοί μας προσπαθούσαν να επιβιώσουν σαν αγροτοκτηνοτρόφοι με τα φτωχά τους εισοδήματα λόγω του ορεινού, άγονου και με δυσμενείς κλιματολογικές συνθήκες, εδάφους. Σε αυτές τις απομακρυσμένες και δύσβατες περιοχές οι ραγιάδες με κάποια ελευθερία ζούσαν οργανωμένοι. Στις πιο κατάλληλες και οχυρές περιοχές δημιούργησαν ανεξάρτητες εθνικές εστίες όπως τη Μάνη, το Σούλι, τα Άγραφα, τα Σφακιά και άλλα μετερίζια του Έθνους. Τα ημιαυτόνομα και αυτοδιοικούμενα αυτά οχυρά μαζί με τα διάφορα Μοναστήρια αποτελούσαν τα δύσκολα εκείνα χρόνια τα προπύργια της πίστεως και της πατρίδος. Εκεί έβρισκε καταφύγιο ο κάθε κατατρεγμένος, για το λόγο αυτό, στα μέρη αυτά συγκεντρώθηκε αρκετός πληθυσμός και με τον καιρό απέκτησαν αρκετή δύναμη και άρχισαν με διάφορους τρόπους να παρενοχλούν τους Τούρκους. Πολλά παλικάρια με ελεύθερο πνεύμα βγήκαν στο βουνό, στο "κλαρί", στην αρχή με λίγους συντρόφους που με τον καιρό πλήθαιναν και έγιναν πολύ επικίνδυνοι για τον κατακτητή. Του έκαιγαν τα σπαρτά, του κλέβαν τα κοπάδια και άλλα εισοδήματα (εξού και κλέφτες), εκδικούνταν τις αυθαιρεσίες των Τούρκων εις βάρος των ραγιάδων κ.ά. Αυτή η κατάσταση ανάγκασε τους κατακτητές να οργανώσουν στις πιο ατίθασες περιοχές τα περίφημα αρματολίκια, αναθέτοντας τη φύλαξη τους στους Αρματολούς, πρώην κλέφτες (κλεφταρματωλοί), με τα γνωστά αποτελέσματα.